Subiektywizm w postrzeganiu otaczającego nas świata sprawia, że przestrzeń jest różnorodna, nabiera różnych barw i struktur. W konsekwencji tworząc obrazy, które są różnie przez nas interpretowane. Mecenasi kultury i sztuki w Muzeum Narodowym często zadają pytania, co widzisz? Przed największymi z dzieł znajdują się ławeczki, służące kontemplacji wielkoformatowego obrazu, zachęcające do zagłębienia się w jego przestrzeń i wielowymiarowość. To próba dostrzegania i interpretacji tego, co nieoczywiste. Próba doszukiwania się zamysłu autora. A co byście powiedzieli, gdyby tym autorem była sama natura, pobudzając naszą wyobraźnię do identyfikowania nieoczywistych obrazów, w dodatku uwikłanych w biologiczne zagadki. Czy to zwierzę, na które patrzymy jest ptakiem, gadem czy może jednak owadem? A ten motyl, wyglądający jak zeschły liść? Czy to naśladownictwo ma jakiś cel? A jeśli odbiorca, do którego skierowany jest komunikat nie zinterpretuje go właściwie. A może to wszystko tylko nam się wydaje a umysł płata nam figle, starając się dopasować puzzle tej przyrodniczej układanki. Doszukujemy się czegoś, co w rzeczywistości nie istnieje? Zapraszam Was w inspirującą podróż po najdalszych zakamarkach naszej entomologicznej wyobraźni.

 

W skórze węża

 

Naszą wędrówkę rozpoczniemy od tytana o imieniu Atlas, syna Japeta i okeanidy Klymene, brata Prometeusza. Z pewnością kojarzycie rzeźbię tego greckiego herosa, podtrzymującego kulę ziemską na swych ramionach. Tak, Atlas zdecydowanie nosił brzemię dźwigania sklepienia niebieskiego. A skazał go na to nie kto inny, tylko Zeus we własnej osobie. Oszczędzając Wam szczegółów, panowie posprzeczali się po słynnej wojnie bogów. Wszak to tytani rządzili kiedyś światem. Punktem kulminacyjnym tej historii jest podróż Perseusza, syna Zeusa, który wracając z wyprawy przeciwko Meduzie zahaczył o miejsce zesłania Atlasa. A działo się to w zachodniej Afryce. Jak się można było domyślić Atlas nie był zachwycony wizytą Perseusza, czemu dał wyraz. Zachowanie tytana nie spodobało się synowi Zeusa, który postanowił się odegrać, wykorzystując głowę jednej ze swoich gorgon. W ten sposób zamienił Atlasa w kamienną górę. Trik spojrzenia w oczy, rodem z naszego słowiańskiego bazyliszka, zakończył żywot Atlasa, na którego cześć nazwano olbrzymie pasmo górskie w północno-zachodniej Afryce, położone na obszarze Maroka, Algierii oraz Tunezji. Nic więc dziwnego, że jednego z największych motyli na świecie również nazwano Atlas, aby oddać hołd tytanowi. Sęk tylko w tym, że owadzi Atlas w Afryce nigdy nie był.

Attacus atlas to rzeczywiście gigant. Z pewnością każdy z Was choć raz widział na zdjęciach tego ikonicznego motyla. To także popularny gatunek w motylarniach i w prywatnych hodowlach, choć ja muszę się przyznać szczęścia do jego hodowli akurat nie mam. W tym momencie hoduje już kolejną partię na ligustrze, codziennie spoglądając z niepokojem do hodowlarki. Jeśli i ta próba zakończy się fiaskiem odłożę myśl o tym gatunku na dłuższy czas. O tegorocznych sukcesach i niepowodzeniach z pewnością Was poinformuję. Takich problemów nie ma mój znajomy z Malezji, który niedawno opowiadał mi o spotkaniu z tym motylem w naturalnym środowisku. Opowieść jest dość krótka -  wyszedł do ogrodu a tam na jednym z jego krzewów siedział boski Atlas. Boskie atrybuty tego motyla z pewnością są niepodważalne. Olbrzymie skrzydła Attacusa atlasa zachwycają. Największe osobniki mogą osiągać nawet 25 cm rozpiętości skrzydeł przy powierzchni oscylującej w granicach 160 cm2. To klasyfikuje Atlasa w pierwszej trójce największych gigantów Planety. Do pozostałych należą Thysania agryppina oraz Attacus caesar . Natomiast pod względem powierzchni skrzydeł - Coscinocera hercules. 

Bliźniaczo podobny kuzyn atlasa, pochodzący z Filipin Attacus lorquini, jest nieco mniejszy. Często te dwa gatunki są mylone. Istnieje jednak bardzo łatwy sposób na ich odróżnienie – końcówki przednich skrzydeł atlasa są żółte a u lorquini posiadają różowawy odcień. I tu zatrzymamy się na dłuższą chwilę. Przyjrzycie się uważnie wspomnianym końcówkom. Zwłaszcza u samców są charakterystycznie wydłużone, przypominając głowę z okiem. Czy już wiecie czyją? Mała podpowiedź. Większość ludzi na świecie żyje przed tymi stworzeniami w strachu. Wspólnie z pająkami wiodą prym w horrorach, łechcąc nasze fobie. Mowa oczywiście o wężach. Końcówki skrzydeł Attacusów imitują zwisającą z gałęzi głowę węża. Czyż nie jest to zdumiewiająca interpretacja? Pomaga ona w kamuflażu i pozwala zdezorientować napastnika. Potoczna nazwa atlasa w języku kantońskim tłumaczona jest nawet na „snake – head moth”, czyli ćmę o wężowej głowie. Prawdziwe gadzie oblicze motyl ten ukazuje, gdy jest zdenerwowany. Opada wówczas na ziemię i unosi powoli skrzydła zataczając ósemki ich końcówkami, innymi słowy wije się niczym wąż. Takie opadanie na ziemię ciem z rodziny pawicowatych jest dość częstym zjawiskiem. Najbardziej spektakularne u mnie w hodowli były figle Antheraea polyphemus, które zaniepokojone odpadały od siatki woliery niczym rażone piorunem i na ziemi podskakiwały, odpychając się do dołu skrzydłami i eksponując przy tym duże oczy na tylnych skrzydłach.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

U Atlasa wężowe zakończenia skrzydeł to nie jedyna interpretacja. Charakterystyczne dla wielu pawic są także przezroczyste „okna” na przednich i tylnych skrzydłach, które pod pewnym kątem przypominają odblaskowe kły lub pazury dużych drapieżników. Zazwyczaj motyle te starają się upodobnić do tych zwierząt, które są najbardziej niebezpieczne dla owadożernych ptaków i małych ssaków. Czy tak jest w tym wypadku? Czy tylko wydaje nam się pod wpływem sugestii, że dostrzegamy kły aligatora, zęby jaguara tudzież całe szczęki wyrysowane na skrzydłach owadów. Pamiętacie ćmę Królowej Izabeli, o której pisałem w Notatniku Ćmoholika? Ona również posiada szereg wymalowanych zębów na tylnych skrzydłach, które wraz z fałszywymi oczami tworzyły coś na kształt pyska drapieżnika, choć mi osobiście przypomina ten obraz bardziej czaszkę.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mówiąc o mimikrze w kontekście Atlasa zawężamy ją do mimikry batesowskiej, polegającej na tym, że bezbronny gatunek upodabnia się do gatunku mogącego się bronić, np. za pomocą gruczołów jadowych. Nasz atlas z pewnością z tego  w pewnym zakresie skorzystał. Zjawisko to zbadał już Darwin, w teorii doboru naturalnego, twierdząc, że tak wykształcone cechy morfologiczne nie mogą być dziełem przypadku. Są one przecież powtarzalne, tym samym pomagając zwierzętom w przetrwaniu. Eliminacja zaś dotyczy wyłącznie cech zbędnych. A co w przypadku, gdy dany motyl upodobnił się wiele milionów lat temu do zwierzęcia, które obecnie jest wymarłe? A skąd zwierzę owadożerne, które nie widziało nigdy węża, wie, że będzie dla niego śmiertelnym zagrożeniem? Otóż wrodzone instynkty i wzorce zachowań, wywołujące strach i ucieczkę zakodowane są w genach. A czy my musimy widzieć pająka, by czuć przed nim strach. Nie bez przyczyny większość osób otwarcie mówi o arachnofobii, mimo, iż nie spotkała na swej drodze powiedzmy sobie takiego włochatego ptasznika.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

W Nowym Świecie odpowiednikiem Atlasa jest rodzaj Rothschildia. Są to o wiele mniejsze ćmy, jednakże mają jedną bardzo ważną wspólna cechę z Atlasami - duże "okna" na skrzydłach, które patrząc prostopadle są przezroczyste. Gdy jednak spojrzymy na nie pod kątem ujrzymy połyskującą, mętną, opalizującą taflę. Aztekom przypominała ona  obsydianowy sztylet, ich święty nóż, którego używali w rytuałach do wykrawania serc ofiarom. Na podstawie tej interpretacji w prekolumbijskiej Mezoameryce narodziło się wyobrażenie bogini Itzpapalotl, nazywanej „obsydianowym motylem” lub „motylem o kształcie obsydianowego noża”. Bogini gwiazd i ognia była głównym bóstwem wśród plemienia Chichimeków. Przedstawiano ją jako motyla z elementami skrzydeł, szponów jaguara, noży i węży. Dopatrzono się nawet, iż Itzpapalotl była wzorowana na gatunku ćmy Rothschildia orizoba. Świadczą o tym ślady odnajdywane w środkowym Meksyku, dowodzące, że motyle i ćmy miały symboliczne znaczenie dla kultury Azteków. Personifikowały  duszę opuszczającą ciało po śmierci i odradzającą się na nowo. Zupełnie jak obsydianowy nóż, symbol witalności i duszy. Co więcej doszukano się podobieństwa pomiędzy krańcowymi elementami skrzydła R. orizoby z rzeźbami jednego z najważniejszych bogów, zdobiącego piramidy Azteków Quetzalcoatl – pierzastego węża. Wmieszany był w to również kajman, którego cech dopatrywano się w tych motylach. Wyobraźnia kilku badaczy sugeruje tym samym, że misterne wzory na skrzydłach pawic z rodzaju Atlas czy Rothschildia mają wymieszane cechy wielu drapieżników, z których każdy może wywołać reakcję ucieczki u polujących na nie ptaków.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Oczywiście przezroczystość okien na skrzydłach Atlasów i Rotchschildi sama w sobie może upodabniać te owady np. do gnijących liści, w których powstały owe dziury. Taką hipotezę wysnuł słynny biolog ewolucyjny, tropikalny i entomolog - Daniel Janzen. Wszak przezroczystość jest formą kamuflażu, którą stosuje się w nowoczesnych technologiach wojskowych jako tzw. kamuflaż adaptacyjny, wyświetlający projekcje znajdujące się za obiektem na nim samym. Można by rzec, że to obraz iluzju. Inne hipotezy głoszą, że ćmy te lub ich fragmenty mają jednak przypominać nietoperze. Zwłaszcza wielkie skrzydła Attacusa atlasa. A jakie jest Wasze zdanie? Co w nich widzicie? Gdy cech do interpretacji jest tak wiele, iż nasza wyobraźnia szaleje, dochodzi wręcz do tzw. satyrycznej mimikry, gdy mieszanka niespójnych, silnie kontrastujących obrazów rodem z drapieżnych gadów i ssaków wywołuje element niepokoju i konsternacji u obserwatora.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Sów kilka

 

Ten rozdział mogłaby poprowadzić Alicja. Choć sowy sam również uwielbiam a kolejne interpretacje dowodzą naszego silnego związku z Ornithopterum, w którym ptaki łączą się z motylami. Czy raczej motyle starają się upodobnić do ptaków. Najbardziej spektakularnym przykładem tej dziwnej interpretacji są południowoamerykańskie rusałki z rodzaju Caligo, które de facto są spokrewnione z błękitnym rodzajem Morpho. Jeśli się dobrze wpatrzymy zauważymy pozostałości tego błękitu w mrocznej otchłani szarości, brązu i czerni, odpowiadającej porze aktywności tych owadów (zmierzch). Choć pamiętajmy, iż nie są to ćmy. Nie podziwiamy jednak Caligo za mroczną naturę, ale za oczy, od których nie mogę oderwać swoich. Pierwsze hipotezy głosiły, iż są to oczy sowie. Wszak sam przyrównałem kilka sowich tęczówek do obrazów na skrzydłach Caligo i zauważyłem wręcz identyczne podobieństwo. Z drugiej strony motyl w spoczynku ma skrzydła złożone. Zatem nie ma możliwości, by ukazał je w typowy dla sowiej głowy sposób – skierowanych na wprost oczu, umożliwiających stereoskopowe widzenie. Są one rozmieszczone po bokach. Co więcej, oko u tej rusałki położone jest w dolnej części tylnego skrzydła. Zatem sowa nie dość, że musiałaby sobie spłaszczyć bocznie głowę, to jeszcze powinna zwisać jak nietoperz. Nasz huhuś (szlarogłówka) rzeczywiście przekręca głowę, gdy jest zaciekawiony, ale bądźmy szczerzy, czy motyl by na to wpadł? Zaskoczyła mnie również niedawno przeczytana hipoteza, iż Caligo, motyl sowa, od lat kojarzony właśnie z tymi ptakami, powinien być właściwie nazywany motylem ropuchą. Otóż Philip Howse, autor książki "Butterflies - Messages from Psyche" -  w swej interpretacji stwierdził, iż duże oko u Caligo i nieco mniejsza plamka obok odpowiadają tropikalnemu gatunkowi toksycznej ropuchy Bufo marinus, zarówno w kwestii samego oka jak i tympanum ropuchy, czyli obrazu przypominającego błonę bębenkową. Czyżbyśmy zatem tyle lat żyli w błędzie? Niemniej latająca ropucha zdecydowanie brzmi mniej sexy od motyla sowy.

 

 

 

 

 

 

Liście na wietrze

 

Na zakończenie części pierwszej Interpretacji damy odpocząć nieco naszym zmysłom. Tym razem coś bardziej oczywistego, choć na pierwszy rzut oka takim nie jest. Swego czasu bardzo interesowałem się motylami z rodzaju Kallima, zwłaszcza przepięknym Kallima inachus, nazywanym potocznie motylim liściem dębu, bądź martwym liściem. Jego spodnia strona skrzydeł przypomina zeschnięty liść nie tylko z barwy, ale i z kształtu. To zatem doskonały przykład mimetyzmu, a więc adaptacyjnej zdolności niektórych zwierząt do upodabniania się barwą lub kształtem do otaczającego je środowiska. Jakiś czas temu oglądałem film, na którym zaniepokojona Kallima  sfrunęła na ziemię i zaczęła udawać martwą, nic nie wartą "ściółkę". Zamknęła skrzydła i złożyła nogi wzdłuż tułowia, kładąc się na boczek. Co więcej, dotknięta przelatywała kawałek, niczym unoszony liść na wietrze i kładła się ponownie na boczek. Nie widziałem takiego zachowania u żadnego innego gatunku. Czyż przyroda nie jest zdumiewiająca? Miałem okazję hodować Kallimy i byłem pełen zachwytu dla ich strategii przetrwania opartej nie tylko na kryptyczności ubarwienia, ale i adekwatnym do cech morfologicznych zachowaniu. Zupełnie jakby miała świadomość swojego stroju, który pozwała jej wcielić się w daną rolę, niczym aktorom w teatrze. Sztukę kamuflażu, wykorzystującą ściółkę leśną opanowała również do perfekcji ćma pochodząca z lasów mglistych Mindo na Ekwadorze - Oxytenis modestia. W potocznym języku jej nazwę można również przetłumaczyć na martwy liść. Przyznam się Wam, że gdy pierwszy raz obejrzałem fotografię z tym gatunkiem myślałem, że jest na niej tylko jeden osobnik. Okazało się, że były aż trzy! Nie dość, że owad ten wygląda identycznie jak zeschnięty liść, to jeszcze poszczególne osobniki różnią się odcieniami, wzorem kropek i plam, imitujących grzybnie, doprowadzając kamuflaż do granic absurdu. Wyrysowały nawet pręgę, biegnącą przez obydwa skrzydła, która wygląda kropla w kroplę jak główna żyłka liścia, od której odchodzą delikatniejsze linie. 

Polskim odpowiednikiem zeschniętych liści jest dla mnie rusałka ceik. Postrzępiona krawędź skrzydeł oraz spód w odcieniach czerni i brązu pozwala ceikom znikać nie tylko na korze drzew ale i na ziemi, zwłaszcza na odchodach małych ssaków. Co prawda ceik nie posiadł umiejętności przewracania się na boczek i udawania trupa w kupie, niemniej jego kamuflaż jest bardzo skuteczny. Na tle kory znikają również inne rusałki, oczywiście gdy tylko złożą skrzydła. Sztukę wtapiania się w tło niczym ninja  opanowała rusałka admirał i rusałka wierzbowiec. Z kolei wśród polskich ciem doskonale w sosnowym lesie kamuflują się zawisak borowiec i brudnica mniszka.

Przykładów kamuflażu w świecie motyli jest niezliczona wręcz ilość. Nic w tym jednak dziwnego. Motyle jak większość owadów jest bezbronna. Ich strategia przetrwania może się zatem opierać wyłącznie na biernych taktykach obrony. A wśród nich jedną z najpopularniejszych jest mimikra.

Czacha dymi

 

Na zakończenie ostatnia już interpretacja, nie wymagająca aż takiej wyobraźni, aczkolwiek przez swą symbolikę niezbyt optymistyczna. Motyw tego motyla pojawia się w wielu filmach, ale kinematografia pamięta go zwłaszcza z ikonicznego obrazu „Milczenie owiec”. Mowa oczywiście o zmierzchnicy trupiej główce (Acherontia atropos). Pomijając to, że zaniepokojona ćma wydaje niezwykłe dźwięki, popiskując trąbką, czym przypomina piskliwe odgłosy nietoperzy, jej wizerunek na tułowiu kojarzony jest tylko z jednym symbolem – ludzką czaszką. Stąd oczywiście polska nazwa tego zawisaka, którego coraz częściej można obserwować w naszym kraju. Miałem okazję trzymać go na dłoniach i mimo jego symbolicznego charakteru, zwiastującego śmierć, muszę przyznać, że to piękny i wspaniały owad. W dodatku, podobnie jak ja, uwielbia miód. Z tym zamiłowaniem związany jest kolejny typ interpretacji, tym razem zapachowej. Otóż zmierzchnica wydziela woń podobną do zapachu miodu, która dezinformuje pszczoły, dzięki czemu może plądrować ule. Taką adaptację zapachową, w której dochodzi do mylnej interpretacji nazywamy mimikrą chemiczną. Jednak to nie wszystko. Gdy zmierzchnica rozchyli skrzydła, jest w stanie upodobnić się do wielkiego i groźnego szerszenia, dzięki żółto czarnemu pasiastemu odwłokowi, stosując tym samym mimikrę batesowską. Z kolei siedząc na korze drzew ze złożonymi skrzydłami doskonale się maskuje, wykorzystując kryptyczność ubarwienia, czyli mimetyzm. Wygląda na to, że nasza zmierzchnica łączy niemalże wszystkie znane techniki kamuflażu.

Nazwa łacińska trupiej główki - Acherontia związana jest z mitologiczną rzeką Acheron, jedną z pięciu rzek Hadesu, zwaną rzeką smutku.  W dosłownym tłumaczeniu Acheron znaczy lament, co jest bezpośrednią interpretacją odgłosu wydawanego przez zmierzchnicę. Z kolei Atropos w mitologii greckiej wyznaczała kres ludzkiego życia, była najstarszą z sióstr losu, zwanych Mojrami. Kiedy nadchodził kres człowieka Atropos przecinała nić ludzkiego życia swoimi nożyczkami. Złowieszczą interpretację dotyczącą zmierzchnicy można odszukać w pamiętniku generała Joachima Daniela Jaucha z XVIII wieku: "Taka Szarańcza padła na milę od Kalisza, z którey dwie złapano, y jednę serwują w Kapitule Gneźnieńzskiey, a drugą OO. Reformaci w Kaliszu, tę gdy wzięto w rękę skrzeczała jako Gacek, y pianę żółtą z pyska toczyła, cała była kosmata, jak axamit, Śmierć na piersiach, nogi dwie kosmate y zęby wiewiórcze mająca...”.